प्रख्यात पार्श्वगायिका लता मंगेशकर त्यांच्या विशिष्ट आवाजासाठी आणि तीन सप्तकांहून अधिक विस्तारलेल्या गायन श्रेणीसाठी प्रसिद्ध आहेत. त्यांचा जन्म 28 सप्टेंबर 1929 रोजी इंदूर, भारत येथे झाला. ते पाच भावंडांपैकी सर्वात मोठे होते. त्यांचे वडील पंडित दीनानाथ मंगेशकर आणि आई शेवंती. त्यांचे वडील मास्टर दीनानाथ या नावाने प्रसिद्ध असलेले मराठी रंगमंच व्यक्तिमत्व होते. त्यांची लहान वयातच संगीताशी ओळख झाली. वयाच्या १३ व्या वर्षी, तिने वसंत जोगळेकर यांच्या किती हसाल या मराठी चित्रपटासाठी तिचे पहिले गाणे रेकॉर्ड केले.
लता मंगेशकर यांचे जन्माचे नाव हेमा होते. नंतर त्यांच्या पालकांनी त्यांचे नाव बदलून लताचे नाव ठेवले, लतिका, त्यांच्या वडिलांच्या भावबंधन या नाटकातील स्त्री पात्राच्या नावावरून. जन्म क्रमानुसार तिच्या भावंडांची नावे मीना, आशा, उषा आणि हृदयनाथ आहेत. सर्व कुशल गायक आणि संगीतकार आहेत. त्यांच्या शैक्षणिक कारकिर्दीची फारशी माहिती नाही पण पदवी मिळवण्याचा एकमेव मार्ग नाही हे तिने सिद्ध केले. त्यांना त्यांच्या वडिलांकडून संगीताचे पहिले धडे मिळाले. जेव्हा ते पाच वर्षांचे होते तेव्हा त्यांनी त्यांच्या वडिलांच्या संगीत नाटकांमध्ये अभिनेत्री म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली.
त्यांच्या सहा दशकांहून अधिक काळच्या कारकिर्दीत, बॉलीवूडच्या आघाडीच्या महिलांसाठी गायनाचा आवाज होता. भारतीय चित्रपट संगीतावर तिचा अभूतपूर्व प्रभाव पडला यात शंका नाही. लता मंगेशकर यांनी 1942 पासून आपल्या मनमोहक कौशल्याने संगीताच्या सीमा मागे ढकलल्या.
लता मंगेशकर यांची सुरुवातीची कारकीर्द
लता मंगेशकर 13 वर्षांच्या असताना 1942 मध्ये हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांच्या वडिलांचा मृत्यू झाला. मास्टर विनायक किंवा विनायक दामोदर कर्नाटकी नावाच्या नवयुग चित्रपत चित्रपट कंपनीच्या मालकाने त्यांची काळजी घेतली. ते मंगेशकर कुटुंबाचे जवळचे मित्र होते. त्यांनी लतादीदींना गायिका आणि अभिनेत्री म्हणून कारकीर्द सुरू करण्यास मदत केली.
1942 मध्ये लता मंगेशकर यांनी “नाचू या गडे, खेलू सारी मनी हौस भारी” हे गाणे गायले. वसंत जोगळेकर यांच्या ‘किती हस’ या मराठी चित्रपटासाठी सदाशिवराव नेवरेकर यांनी ते संगीतबद्ध केले होते. गाणे फायनल कटमधून वगळले. नवयुग चित्रपतच्या पहिली मंगला-गौर या मराठी चित्रपटात विनायकने एक छोटीशी भूमिकाही दिली होती, त्यांनी “नटली चैत्राची नवलाई” हे गायले. दादा चांदेकर यांनी संगीतबद्ध केले होते. “माता एक सपूत की दुनिया बदल दे तू” हे तिचे हिंदीतील पहिले गाणे होते.
किशोरवयात त्यांनी संघर्ष केला आणि त्यांच्या कुटुंबाला आधार दिला. त्यांनी 1940 च्या दशकातील हिंदी चित्रपट उद्योगात पार्श्वगायिका म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण केली. 1945 मध्ये त्या मुंबईत आल्या. त्यांनी भिंडीबाजार घराण्याचे उस्ताद अमान अली खान यांच्याकडून हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताचे धडे घेण्यास सुरुवात केली. आप की सेवा में (1946) या चित्रपटासाठी त्यांनी दत्ता डावजेकर यांनी संगीतबद्ध केलेले “पा लगून कर जोरी” हे गाणे गायले. तसेच, बडी मा (1945) चित्रपटात लता आणि त्यांची बहीण आशा यांनी छोट्या भूमिका केल्या होत्या. या चित्रपटात तिने ‘माता तेरे चारों में’ हे भजनही गायले आहे.
पुरस्कार आणि यश
1974 ते 1991 या कालावधीत 1948 ते 1974 या कालावधीत 20 भारतीय भाषांमधील अंदाजे 25,000 गाणी जगातील सर्वाधिक रेकॉर्डिंग केल्याबद्दल त्यांच्याकडे गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड आहे.
पुरस्कार आणि यश
संगीत क्षेत्रातील त्यांच्या गौरवशाली कामगिरीबद्दल, लता मंगेशकर यांना 2001 मध्ये भारत रत्न, भारतीय प्रजासत्ताकचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात आले. त्यांना यापूर्वी 1999 मध्ये भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मविभूषणने सन्मानित करण्यात आले होते.